فصلنامه زیبایی شناسی ادبی
سال دوم شماره 6 (زمستان 1389)

آدمی در طول تاریخ، روزگارانی دیگرسان و متفاوت در نگرش را از سر گذرانده است. یکی از این مراحل، روزگار اسطوره ای است که شناخت و نگرش انسان، شناختی است ژرف، فراگیر و درون گرایانه و در همان هنگام، زنده پندارانه و جاندارانگارانه. از همین رهگذر است که در نگاه و اندیشه مردمان باستان، همه چیز برخوردار از روان و نیروی زندگی است؛ حتی گیاهان و کانی ها. نگارنده در این جستار کوشیده است تا این نگرش را در اسطوره های ایرانی پی بگیرد و بررسی کند.

نخستین فرهنگ جامع و بزرگ در زمینه امثال فارسی در سال 1310 تحت عنوان «امثال و حکم» توسط ادیب و دانشمند بزرگ معاصر، علی اکبر دهخدا، تالیف شده که می توان آن را کامل ترین، معتبرترین فرهنگ با موضوعیت امثال و حکم فارسی دانست، این اثر پس از انتشار، نظر ادبا و محققان را به خود جلب نموده، شور و شوقی در بین علاقه مندان به ادبیات عامه به وجود آورد، به طوری که عده ای از فضلا و دانشمندان را واداشت تا به ضبط و ثبت امثال بپردازند، لیکن پس از فروکش کردن این هیجانات در طی سال های پس از آن، برخی زوایای این اثر را مورد واکاوی قرار داده، مسایلی چون: آوردن مثل های مربوط به اقوام به قصد برتری قوم ایرانی، عدم ترجمه و اعراب حکمت های و مثل های عربی، کثرت اشعار نامرتبط با امثال، ذکر مثل های غیر مشهور، نداشتن پیش گفتار و مقدمه، عدم ضبط واژه ها و مثل های مستهجن و... به عنوان معایب و کاستی ها بر شمرده اند، در این جستار سعی گردیده دیدگاه هایی درباره این اثر گران سنگ تحت عنوان فرودهای امثال و حکم مورد بررسی قرار گیرد.

مکتب فمنیسم تلاش می کند تا به بیان ظلم هایی که در جوامع مردسالار علیه زنان روا شده و می شود، بپردازد. نویسندگان زیادی در عصر حاضر در ادبیات جهان، به نشان دادن این ظلم و ستم و مردسالاری جامعه خود پرداخته اند. این پدیده در ادبیات نمایشی جهان و در ادبیات داستانی در آثار هنریک ایبسن و جلال آل احمد انعکاس یافته است. از همین رو، تحقیق حاضر نمایشنامه خانه عروسک ایبسن و داستان کوتاه بچه مردم آل احمد را از این دیدگاه مورد بررسی قرار داده است. ایبسن بی عدالتی های روا داشته شده علیه زنان را در این نمایشنامه نشان می دهد. به عقیده وی ضوابط اخلاقی حاکم بر زندکی مردان و زنان، غلط است. آل احمد هم با خلق شخصیتی واقعی، چهره ای حقیقی از یک زن را ارایه می دهد که در محیط خفه کننده ارزش های غلط و منسوخ جامعه مردسالاری گرفتار شده است.

داستان سلامان و ابسال، داستان دل انگیز و جذابی است که جامی آن را به نظم کشیده است. هرچند این منظومه یک داستان رمزی و تمثیلی، فلسفی و عرفانی است اما از نظر اجزاء و عناصر داستانی با داستان های غنایی تناسب بیشتری دارد و از کشش داستانی لازم هم برخوردار است. از آن جا که تجزیه و تحلیل اجزاء و عناصر سازنده یک متن روایی، زمینه شناخت بیشتر آن را فراهم می آورد و نقاط ضعف و قوت آن را باز می نمایاند؛ در این مقاله طرح این داستان به عنوان یکی از عناصر سازنده متن روایی، از دیدگاه ساختارگرایان مورد بررسی قرار می گیرد. در این داستان شاه برای تربیت جانشین تلاش می کند اما در این راه به مانع عشق فرزند به دایه خود، روبه رو می شود و وضعیت متعادل روایی داستان به شکل نامتعادل درمی آید و حوادثی در داستان شکل می گیرد که باعث تشکیل پی رفت های گوناگون در طرح داستان می گردد که در این نوشته سعی بر آن است که به این موضوع پرداخته شود.

از قرارگیری زن و مرد در کنار هم زندگی خانوادگی و اجتماعی شکل می گیرد و با فقدان یکی، زندگی دچار چالش می گردد. در گذر قرون تفکرات گوناگون از گوشه و کنار جهان این اندیشه را تحت تاثیر قرار داده اند، مذاهب و اندیشه های فلسفی هر کدام راهی را برای بهتر شدن و پیشرفت و تعالی ارایه نمودند. اما جنس مونث در این مسیر هر چه پیشتر رفت بیشتر مورد اجحاف و ظلم قرار گرفت. تفکرات پدرسالارانه و مردسالارانه اجازه بروز و ظهور را به زن نداد و او را هر چه بیشتر در محیط بسته و مهجور محصور نمود. این مساله در آثار و منابعی که از دوره های مختلف باقی مانده است به روشنی نمود می یابد. اما زن به صورت آرمانی در داستان های باقی مانده موجب تحول جهان بینی مرد می شود. با شروع انقلاب کبیر فرانسه و انقلابات دیگر در جهان، تحول عظیمی در افکار و اندیشه ها می افتد. با ورود اندیشه های جدید بین سنت و مدرنیته تقابلی ایجاد می شود که در کتاب شوهر آهو خانم می توان گوشه هایی از آن را اگرچه بسیار غیرمحسوس لمس نمود. در اصل آهو و هما دو نمونه از افراد وابسته به سنت و متمایل به تجدد را نشان می دهند که خواهان نایل شدن به حق خود هستند. آنان در رسیدن به هدف راه های متفاوتی را می پیمایند و با افکار و راه حل های جدیدی آشنا می شوند که در انتها به پایداری آهو سنت گرا و گریز هما تجددطلب می انجامد.

یکی از مواردی که موجب افزایش توانایی های زبان می شود، امکان استفاده از پسوندهایی است که با به کار گرفتن آنها فعل های جدید از اسم ساخته می شود و این موضوع باعث غنای واژگانی زبان و گسترش دایره آن می گردد. زبان فارسی برای ساختن فعل از اسم، دارای محدودیت است، درحالی که در زبان ترکی (آذری) پسوندهای بسیاری در این مورد وجود دارد و همین امر موجب می گردد ضمن بالا بردن توان ترجمه ای زبان ترکی و همراهی آن با گسترش روزافزون حوزه واژگان، از قید استفاده از فعل های مرکب رها گردد و بر میزان اشتقاق فعلی آن افزوده شود. زبان فارسی برای جبران این محدودیت به ساختن فعل های مرکب گرایش دارد و برای مفاهیم جدید از این الگو استفاده می کند. در این مقاله سعی شده است ضمن مقایسه امکانات زبان ترکی با زبان فارسی، پسوند های فعل ساز ترکی معرفی و انعطاف پذیری های این زبان آشکار گردد.

امروزه فمنیسم از موضوعات مهم پژوهش در جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی است و بررسی آن به عنوان یک مساله علمی و در حال گسترش در ایران حائز اهمیت است، بر این اساس این مقاله به بررسی آثار زویا پیرزاد با رویکردی فمنیستی پرداخته و چگونگی روند رو به رشد جریان فمنیستی را در آثار پیرزاد از جنبه تسلیم یا سلطه زنان داستان مورد بحث و بررسی قرار داده است. زنان که نقش های اصلی و پیش برنده روایت را در داستان های پیرزاد دارا هستند، روند صعودی طی می کنند، آن ها به مرور متحول می شوند و از مطیع بودن و سر به راه بودن به در می آیند. بارقه های شعور و آگاهی و حفظ هویت زنانه در رمان های پیرزاد کاملا بارز است.

بروز برخی از جلوه های اسطوره در شعر پس از مشروطه تا عصر نیما و پس از آن امری است آشکار و انکارناپذیر.
در این میان سهراب سپهری از شاعران تاثیرگذار معاصر با بهره گیری از عناصر اساطیری موجب پیوند شعر معاصر و گره خوردگی آن با شعر سنتی و کلاسیک فارسی شده است. جستار حاضر درصدد بررسی و تحلیل شعر سپهری از دیدگاه اسطوره و اسطوره پردازی است.